ی پروازی، به ۱۰۰ فروند هواپیمای مسافربری جت با ظرفیت و برد متوسط و ۸۰ فروند هواپیمای کوتاه برد با ظرفیت ۵۰ تا ۷۰ نفر احتیاج است. تا اواسط دهه‌ی ۸۰ شمسی در ایران نزدیک ۱۲ میلیون پتانسیل سفر هوایی وجود داشت که در حدود ۳ تا ۴ میلیون از آن را بیشتر پاسخگو نبودیم ( وزیری، ۱۳۸۴: ۱).
به طور کلی دلایل زیر را می‌توان برای ایجاد بحران در صنعت حمل‌ونقل هوایی در ایران ذکر کرد.
تحریم اقتصادی
بعد از اعمال تحریم اقتصادی بر ایران توسط امریکا در سال ۱۳۵۹، ایران حق خرید هواپیماهایی را دارد که ساخت آن‌ها مربوط به قبل از سال ۱۳۵۹ باشد یا اینکه آمریکا کمتر از ۲۰ درصد در ساخت آن هواپیما مشارکت داشته باشد. این امر سبب گردیده است که غالب ایران به طرف خرید هواپیماهای دست دوم که بیش از ۲۰۰۰۰ ساعت پرواز کرده‌اند، روی آورد ( استاندارد استفاده از یک هواپیما ۵۰۰۰۰ ساعت است).
افزایش متقاضیان سفر با هواپیما
به علت محدود بودن تعداد هواپیماها در ناوگان پروازی ایران، امکان خدمات‌دهی این صنعت به مسافران نیز دچار محدودیت می‌شود و با افزایش متقاضیان استفاده از این خدمات، شرکت‌های هواپیمایی به مشکل خواهند خورد.
۲-۲-۳ چالش‌های موجود در صنعت هوایی کشور
صنعت حمل‌ونقل هوایی کشور دارای چالش‌های فراوانی است، اما اهم چالش‌هایی که باعث افزایش مخاطرات، صرف هزینه‌های ارزی و نارضایتی مردم از ناوگان هوایی می‌شود، عبارت‌اند از:
فرسوده بودن ناوگان حمل‌ونقل هوایی کشور
این عامل تبعات زیر را به دنبال خواهد داشت
پروازها کنسل یا با تأخیر انجام می‌شود؛
ضریب خطر برای مسافران افزایش می‌یابد؛
سطح برخورداری مسافران از خطوط هوایی به شدت کاهش می‌یابد؛
تأخیرها افزایش می‌یابد؛
احداث، توسعه و افزایش تعداد فرودگاه‌ها در مقابل نادیده گرفتن توسعه و افزایش ظرفیت ناوگان مسافری و غیراقتصادی بودن این فرودگاه‌ها
با توجه به ارز بری و وابستگی فناوری تأسیسات و تسهیلات حمل‌ونقل هوایی و سیستم های ناوبری فرودگاه‌ها، در حال حاضر مجموعاً ۳۷۱ نقطه به صورت باندهای خاکی یا محوطه‌های فرودگاهی کشوری و نظامی نیمه فعال و یا فعال عملیاتی در کشور وجود دارد که از این تعداد ۱۹۳ محل به صورت فرودگاه غیرنظامی هستند ( صفار زاده، ۱۳۸۳:۱۴) و بسیاری از آن‌ها فاقد پروازهای برنامه‌ای بوده و مکان‌یابی بعضی از آن‌ها مطابق با استاندارد جهانی نیست.
عدم برنامه‌ریزی بهینه و بهره وری مناسب از منابع
این چالش نیز موجب ایجاد برنامه‌های مقطعی و اقدامات پراکنده شده است. نمونه‌های عینی آن، نداشتن راهبرد و سیاست‌های پویا و خرید هواپیماهای ناکارآمد ایرباس A300 از ترکیه است.
۲-۲-۴ فرصت‌های موجود در صنعت حمل‌ونقل هوایی کشور
بر اساس مطالعات انجام‌شده تا سال ۲۰۱۰ بیش از نیمی از مسافران هوایی دنیا از ساکنان منطقه آسیای جنوب شرقی خواهند بود. دولت‌های این منطقه به خوبی این مسئله را دریافته‌اند و بیشتر آن‌ها برنامه‌های راهبردی و سیاست‌گذاری‌های مورد نیاز خود را تدوین کرده‌اند. اکنون این سؤال مطرح می‌شود که سهم خطوط هوایی ایران در جذب و انتقال این حجم از مسافر چه اندازه است؟
با وجود موقعیت جغرافیایی کشور در افزایش ترانزیت مسافر و همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در دریافت ارز از هواپیماهای ترانزیت، از این راه سالانه بیش از ۱۳۰ میلیون دلار ارز برای کشور ما کسب می‌گردد ( سند برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی ایران،۱۳۷۸: ۲۵۳).
۲-۳ بررسی شرایط ایران ایر
برای بررسی شرایط ایران در بازار بین‌المللی حمل‌ونقل هوایی، بهترین کار بررسی وضعیت ایران ایر در این بازار است.
۲-۳-۱ تاریخچه ایران ایر
شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما) با ادغام شرکت هواپیمایی پارس و ایران در سال ۱۳۴۰ شکل گرفت. اولین گام عملیاتی هما حمل‌ونقل زائران خانه خدا ، یک سال پس از شکل‌گیری شرکت بود. در سال ۱۳۴۳ هما به انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل هوایی (یاتا IATA ) پیوست. از سال ۱۳۶۰ هواپیمایی ملی ایران با تغییر نام به هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران ، به کار خود ادامه داد در شرایطی که در آن سال بیش از ۷/۱ میلیون مسافر از خدمات هما استفاده می‌کردند. در سال ۱۳۴۳ اولین پرواز هما با هواپیمای جت با استفاده از یک فروند بوئینگ ۷۲۷ در مسیر تهران – بیروت انجام شد پس از آن ایران ایر تصمیم به تعویض تمام ناوگان خود با هواپیماهای جت گرفت. در بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ ایران ایر تنها در مسیر تهران – لندن بیش از سی پرواز هفتگی داشت. با ورود هواپیماهای بوئینگ ۷۴۷ در سال ۱۳۵۴ به ناوگان هما ، ایران ایر طولانی‌ترین خط هوایی بدون توقف جهان را بین تهران تا نیویورک راه‌اندازی کرد. ایران ایر همچنین نخستین شرکتی در خاورمیانه است که از هواپیماهای ایرباس در ناوگان خود بهره برده است. در سال‌های میانی دهه‌ی پنجاه ایران ایر از مدرن‌ترین، ایمن‌ترین و پردرآمدترین شرکت‌های هواپیمایی در جهان شناخته می‌شد. در سال ۱۹۷۶ میلادی هما دومین شرکت هوایی ایمن ، بعد از کوانتاس استرالیا لقب گرفت در شرایطی که هما فقط یک حادثه در تاریخ خود ثبت کرده بود.
در دهه ۷۰ شمسی مجوز ایجاد شرکت‌های خصوصی در ایران صادر شد و شرکت‌هایی مانند ماهان کاسپین و کیش ایر تأسیس شدند که به انحصار هما پایان دادند.
با اعمال تحریم‌های امریکا بر ایران که شامل ممنوعیت فروش هواپیما و قطعات آن به ایران می‌شد ، رشد اقتصادی هما با مانعی بزرگ برخورد کرده است و نه تنها جایگاه ممتاز خود در سطح بین‌المللی را از دست داده است با سرمایه‌گذاری کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس در خاورمیانه هم جز شرکت‌های درجه ۲ محسوب می‌شود. بسیاری از پروازهای بین‌المللی هما به دلیل این تحریم‌ها و کمبود قطعات کنسل شده است و تأخیرهای پروازی هما نیز بسیار افزایش یافته است.
ایران ایر در حال حاضر دارای ۷۵۰۰ نیروی کار است. درآمد ایران ایر در سال ۲۰۱۱ بالغ بر ۷۵۰ میلیون دلار اعلام شده است۱۲.
۲-۳-۲ عملکرد ایران ایر و سایر ایرلاین های ایران
نمودارها و جداول زیر که از گزارش سالیانه هواپیمایی کشوری در سال ۱۳۹۰ استخراج‌شده‌اند، نشان‌دهنده‌ی عملکرد ایران ایر و سایر ایرلاین ها در بازار حمل‌ونقل هوایی هستند.
نمودار ۲-۱: تعداد پروازهای انجام‌شده توسط ایرلاین های ایرانی در پروازهای بین‌المللی
نمودار ۲-۲: مسافر جابه‌جا شده در پروازهای بین‌المللی توسط ایرلاین های داخلی
نمودار ۲-۳: ظرفیت بار جابه‌جا شده توسط ایرلاین های داخلی در پروازهای بین‌المللی
۲-۳-۳ عملکرد ایرلاین های خارجی در بازار ایران
اینجا هم از گزارش هواپیمایی کشوری در سال ۱۳۹۰ استفاده می‌کنیم.
نمودار ۲-۴: تعداد پروازهای انجام‌شده توسط ایرلاین های خارجی در ایران
نمودار ۲-۵: تعداد مسافر جابه‌جا شده توسط ایرلاین های خارجی
نمودار ۲-۶: ظرفیت جابه جا شده توسط ایرلاین های خارجی
در خلاصه گزارش عملکرد سالیانه هواپیمای کشوری سال ۱۳۹۱، تعداد پروازهای ایرلاین های داخلی و خارجی در پروازهای بین‌المللی، دچار یک کاهش شدید شده است، به طوری که تعداد کل پروازهای بین‌المللی ایرلاین های داخلی در حدود ۱۸۵۰۰ پرواز و تعداد مسافر جابه‌جا شده ۵/۲ میلیون نفر اعلام شده است یعنی در حدود ۵۰% کاهش. همچنین این میزان پرواز برای ایرلاین های خارجی به ۱۰۸۰۰پرواز رسیده است و تعداد مسافر جابه‌جا شده توسط آن‌ها هم با ۲ میلیون کاهش به ۶/۱ میلیون نفر رسیده است.
جدول ۲-۱: عملکرد ایرلاین های داخلی در پرواز بین‌المللی
جدول ۲-۲: عملکرد ایرلاین های خارجی در ایران
۲-۴ شاخص‌های اندازه‌گیری عملکرد ایرلاین ها
پنج واحد اندازه‌گیری ترافیک ( RPK)، دریافتی، ظرفیت ( ASK)، هزینه واحد و ضریب بار، معمول‌ترین واحدهای اندازه‌گیری عملکرد ایرلاین ها هستند که در جدول ۲-۳ به طور خلاصه آورده شده است.
واحد اندازه‌گیری
تعریف
RPK
یک مسافر پرداخت‌کننده پول که یک کیلومتر حمل‌ونقل می‌شود
ASK
یک صندلیِ موجودِ پروازی که یک کیلومتر پرواز کند
دریافتی
کل درآمد مسافرتی تقسیم بر تعداد RPK
هزینه واحد
کل مخارج عملیاتی تقسیم بر ASK تولیدی
ضریب بار
نسبت ترافیک به خروجی ( RPK بر ASK )
جدول ۲-۳: معمول‌ترین واحدهای اندازه‌گیری عملکرد ایرلاین ها
معیارهای دیگری نیز وجود دارند که جهت سنجش کارامدی هزینه‌ها، بهره وری و عملکردهای اقتصادی از آن‌ها استفاده می‌شود که به تناسب در گزارش‌ها و سالنامه‌های مالی و عملیاتی از آن‌ها استفاده می‌شود. با این حال در اکثر تحلیل‌ها و بررسی‌ها از این معیارها استفاده می‌شود.
در ادامه به آمارهای ارائه‌شده در گزارش سالیانه هواپیمایی کشوری اشاره می‌کنیم. این جدول به طور مستقیم از گزارش سالیانه هواپیمایی کشوری در سال ۱۳۹۰ برداشت شده است.
جدول ۲-۴: گزارش اطلاعات و آمار پروازهای بین‌المللی در سال ۱۳۹۰
رجبی (۱۳۹۰) در تحقیق خود، با تحلیل آمارهای ارائه‌شده توسط هواپیمایی کشوری به این نتیجه می‌رسد که این آمارها قطعاً دارای ایراد هستند و نمی‌توان بر آن‌ها استناد کرد. برای مثال می‌توان به تناقضی اشاره کرد که طی آن، با کاهش شدید میزان کیلومتر پروازی ( در حدود یک پنجم شدن)، تعداد و ساعت پروازها افزایش داشته است.
نمودار ۲-۷: مقایسه کیلومتر پروازی با تعداد پروازها
بنابراین باید به دنبال شاخص دیگری برای ارزیابی کیفیت ایرلاین ها باشیم.
۲-۵ ارزیابی کیفیت ایرلاین ها
برای مشاهده وضعیت فعلی ایران ایر و بقیه‌ی ایرلاین های ایران، نیاز به ابزار سنجشی است که بتوان با آن کیفیت ایرلاین ها را ارزیابی کرد.
تفاوت میان آنچه که مشتری انتظار دارد و آنچه در واقع به عنوان نتیجه درک می‌کند را معمولاً کیفیت خدمات می‌گویند. اندازه‌گیری کیفیت خدمات در یک روش سازگار و به موقع کار دشواری است. عوامل زیادی هستند که می‌توانند بر درک مشتری از ایرلاین تأثیرگذار باشند. به طور کلی، یک مشتری ایرلاین در مورد دو جنبه از خدمات ایرلاین نگران خواهد بود: ۱) زمان‌بندی۱۳ ۲) قیمت. البته موارد دیگری مانند امنیت، صندلی راحت، امکانات رفاهی پرواز، رفتار خدمه در زمین و در حین پرواز، پایداری مالی ایرلاین، به موقع بودن عملکرد ایرلاین، تضمین ورود بار مسافران، امکان کنسل کردن بلیت رزرو شده، میزان شلوغی پرواز هم برای مسافران مهم